Om de volgende redenen kennen watermolens een specifieke problematiek:

• Een watermolen heeft een meer divers palet aan eigenaren met een groter aandeel particuliere eigenaren en minder (grote) overkoepelende stichtingen;
• Bij beleidsmakers en landelijke belangenbehartigers is er minder aandacht voor watermolens;
• Er is sprake van een grotere diversiteit aan landschappen, waardoor er geen ‘eenvoudige’, algemeen geldende biotoopformule is;
• De watermolen is vaak onderdeel van een landgoed of een hoeve;
• De kern van het vraagstuk is het stuwen (het reguleren van de waterhoeveelheid). Daaromheen spelen verschillende belangen, zoals landschapswaarden, de visstand en het behoud van de molen. Ook komen de laatste jaren nieuwe vraagstukken op het watermolenlandschap af, zoals verdroging, overstromingen en daarmee klimaatadaptatie;
• In veel wetgeving en plannen van de overheid zijn watermolens onvoldoende juridisch en planologisch beschermd.

Voor het behoud én herstel van watermolens en dus van hun watermolenlandschappen is samenwerking tussen partijen van het grootste belang. Partijen moeten daarbij gelijkwaardig om tafel zitten en dat is bijvoorbeeld tussen moleneigenaar en waterschap nu niet het geval. Behoud en herstel van het watermolenlandschap hangt vaak samen met grote vraagstukken (zoals verdroging, natuurontwikkeling) of er zijn aanzienlijke ecologische belangen in het geding, dit vraagt om een gezamenlijke aanpak. Het gezamenlijk opstellen en omarmen van watermolenlandschapsrapporten laat al mooie voorbeelden zien, zoals in het kader van de Erfgoeddeal: watermolenlandschappen.nl.

De bescherming van de biotoop van watermolens is minder eenduidig in planologisch regels te vatten dan die van windmolens. Het belang van een goede omgeving voor het functioneren en dus het behoud van watermolens is echter evident. Ook voor de omgeving van watermolens geldt voor het Omgevingsplan de verplichting uit art. 5.130 van het Besluit Kwaliteit Leefomgeving om regels op te nemen ter voorkoming van ontsiering, beschadiging of sloop van het beschermd monument. Bij watermolens gaat het primair om voldoende watertoevoer en waterafvoer en bescherming van de cultuurhistorische en landschappelijke waarden.

Watermolens speelden eeuwenlang een grote rol in de stroomgebieden van verschillende beken, sprengen en rivieren in met name de provincies Limburg, Noord-Brabant, Gelderland en Overijssel. Tegenwoordig zijn de overgebleven watermolens opnieuw belangrijk, want de landschappen waarin ze staan, zijn bijvoorbeeld uitstekend in staat om water te bergen. Die functie is zeer waardevol bij de grote klimaatopgaven, bij natuurbehoud en in gebiedsontwikkeling. De landschappelijke, ecologische en hydrologische effecten van watermolens veel verder reikten dan tot nu toe vaak werd aangenomen.

Het beschermen en benutten van watermolens, het stroomgebied en het landschap waarin ze staan is een zaak van gemeente, waterschap, provincie, moleneigenaren, molenstichtingen en erfgoedorganisaties. Het beschermen is ook een kwestie van maatwerk. Inspirerende voorbeelden kunt u vinden op www.watermolenlandschappen.nl. Hierop staan zowel kennis-projecten als uitvoeringsprojecten en wordt uitgelegd wat watermolenlandschappen zijn, wat het belang is voor de watermolen én hoe ze een rol kunnen spelen bij actuele vraagstukken.

Hieronder verschillende tips voor wat een gemeente kan doen voor de bescherming en versterking van watermolens, de stroomgebieden en de watermolenlandschappen. Moleneigenaren en molenaars moeten natuurlijk hun gemeente wel op aanspreken.

• Zet watermolens op de politieke agenda en werk samen met andere betrokken overheden en partijen. In het kader van waterbeheer is het belangrijk samen afspraken te maken over stroomsnelheid, vispasseerbaarheid, realiseren van energielandschappen en hoogwatermanagement.
• Kijk met een bredere blik naar de landschappelijke, maatschappelijke én economische betekenis van watermolens. Zo worden watermolens steeds vaker gezien als authentieke, recreatieve trekpleisters: iconen in het landschap.
• Benoem de watermolen, het stroomgebied en het watermolenlandschap op de cultuur-historische waardenkaart, in uw Omgevingsvisie en wijs deze concreet aan in het Omgevingsplan.
• Bescherm niet alleen de watermolen op zich in het Omgevingsplan, maar let ook op de hele landschappelijke context van watermolens: in de watermolenlandschappen is de eeuwenlange invloed van wateropstuwing en waterstaatkundige werken vaak nog goed te zien in wijers, slootjes, beplanting én in bijzondere natuurwaarden. Veel beeklandschappen waren eeuwenlang een aaneenschakeling van molens en opgestuwde beektracés: energielandschappen avant la lettre.
• Benut het idee van de watermolenlandschappen voor natuurontwikkeling, vormgeving van ruimtelijke (water-)opgaven en recreatieve ontwikkelingen.
• Initieer het opstellen van een landschaps- of gebiedsbiografie voor de watermolen(s) in uw gemeente of een watermolenpaspoort, zoals bijvoorbeeld in de provincie Limburg wordt toegepast. Vergeet hierbij de verdwenen watermolens niet.

Benut watermolenlandschappen bij natuurontwikkeling, landschapsversterking, recreatieve ontwikkeling en de inrichting van klimaatrobuuste beekdalen.

Nederland verandert. Door klimaatverandering regent het vaker en harder, terwijl we ook meer last hebben van droogte. Onze fossiele energiebronnen raken uitgeput. Veel steden groeien hard, maar er zijn ook gebieden waar de bevolking wegtrekt en de leegstand toeneemt. Klimaatadaptatie en energietransitie vragen om hogere dijken, meer windturbines en zonneweiden. Er moeten tienduizenden woningen worden bijgebouwd worden en onze online economie vraagt om enorme distributie- en datacenters. Door deze ontwikkelingen gaan ons landschap en de steden en dorpen waarin we leven er anders uitzien.

Erfgoed Deal is een samenwerkingsverband van dertien partners dat zich richt op de betekenis en de toekomst van erfgoed in een veranderend Nederland. Het verleden biedt inspiratie voor de urgente opgaven waarvoor we staan. Met de kracht van ontwerp geven we historische waarden een plek in de toekomst. De Erfgoed Deal financiert en ondersteunt praktijkprojecten op het raakvlak van erfgoed en ruimtelijke ontwikkeling.

Wil je weten of de aanpak van de Erfgoeddealprojecten op het gebied van watermolens ook iets voor jou is? Kijk dan eens op de volgende website of neem contact op met moleneigenaren die onder 3. zijn genoemd.

De afgelopen jaren zijn verschillende eigenaren van watermolens aan de slag gegaan om hun biotoop te beschermen. We hebben een aantal voorbeelden verzameld:

• Watermolenlandschappen in het Groene Woud: vijf watermolenpaspoorten van bestaande watermolens en een quickscan met kansen bij verdwenen watermolens (Molenstichting Noord-Brabant)
  Watermolenpaspoorten in het Groene Woud
• Watermolens en molenbiotopen, hun rol in het verleden, heden en toekomst, de watermolen van Spoordonk onder Oirschot (samenwerking van Molenstichting Noord-Brabant, Provincie Noord-Brabant, Waterschap De Dommel en Waterschap het Groene Woud)
  Watermolenlandschap Spoordonkse Watermolen
• Historisch-ecohydrologische systeemvisie voor de Venbergse molen en haar molenlandschap: Natuur- en klimaatadaptieve ontwikkelingen bij een eeuwenoude watermolen (Erfgoed Deal project Watermolenlandschappen voor klimaatadaptatie)
  Watermolenlandschap Venbergse molen
• Watermolenlandschappen, Bepaling en waardering van de invloedsfeer van watermolens in beekdalen in Limburg (Huis voor de Kunsten/Molenstichting Limburg)
  Watermolenlandschap beekdalen Limburg

Watermolens hebben veel met het waterschap te maken. Het waterschap voert bijvoorbeeld het beheer over beken en sprengen. Dit betekent dat deze waterschappen handelingen kunnen verrichten die van invloed zijn op de watertoe- en afvoer van een watermolen, bijvoorbeeld de aanleg van een vismigratietrap of het reguleren van de beek. Houdt daarom goed alle visies, plannen, verordeningen en vergunningen van het waterschap in de gaten.

Onder de Omgevingswet (vanaf 1 januari 2024) zijn de verantwoordelijkheden wat betreft waterbeleid en – beheer globaal als volgt verdeeld:

• De rijksoverheid is verantwoordelijk voor het nationale beleidskader en de strategische doelen (zoals vastgelegd in de NOVI) voor het waterbeheer in Nederland.
• De provincie is verantwoordelijk voor de vertaling hiervan naar een regionaal beleidskader en voor strategische doelen op regionaal niveau.
• De waterbeheerder (het Rijk voor het hoofdwatersysteem en de waterschappen voor de regionale watersystemen) is verantwoordelijk voor het operationele waterbeheer.
• De gemeente heeft slechts enkele taken in het beheer van watersystemen.